تاب آوری محله محور به توانایی یک محله برای مقابله، سازگاری، بازیابی و حتی رشد در مواجهه با استرس ها، شوک ها، بحران ها و تغییرات، چه از نوع طبیعی (مانند سیل و زلزله) و چه از نوع انسانی (مانند رکود اقتصادی، جرم و جنایت یا تغییرات جمعیتی)، اطلاق می شود.

دکتر محمدرضا مقدسی مشاور عالی ماموریت ملی تاب آوری فرهنگی

تاب آوری محله محور به معنای توانمندسازی جوامع محلی در مواجهه با تغییرات اقلیمی، بلایای طبیعی و تنشهای اجتماعی است.

تاب آوری محله محور به توانایی یک محله برای مقابله، سازگاری، بازیابی و حتی رشد در مواجهه با استرس ها، شوک ها، بحران ها و تغییرات، چه از نوع طبیعی (مانند سیل و زلزله) و چه از نوع انسانی (مانند رکود اقتصادی، جرم و جنایت یا تغییرات جمعیتی)، اطلاق می شود.

تاب آوری محله محور به عنوان یک رویکرد جامع، با تقویت مهارت‌ها و مکانیسم‌های حمایتی در سطح محله، به افزایش مقاومت اجتماعی افراد کمک می‌کند

در دنیای امروز با توجه به تغییرات اقلیمی، بحران‌های طبیعی، شیوع بیماری‌ها و فشارهای اجتماعی و اقتصادی، مقوله تاب آوری محله محور به عنوان یک رویکرد جدید در مدیریت شهری و توسعه پایدار مطرح شده است.

تاب آوری محله محور توانایی محله‌های شهری است تاب آوری محله محور برای مقاومت در برابر شوک‌ها و تنش‌ها، سازگاری با شرایط جدید و بازیابی سریع از بحران‌ها بکارمیرود.

این مفهوم که ریشه در علوم اکولوژیکی دارد، به مرور زمان وارد حوزه‌های اجتماعی، اقتصادی و شهری شده و به صورت یک رویکرد چندبعدی در مطالعات برنامه‌ریزی شهری به کار گرفته می‌شود.

تاب آوری محله محور یعنی تقویت ظرفیت‌های داخلی یک محله برای پاسخگویی به تهدیدات مختلف از طریق منابع موجود در خود جامعه محلی. این تاب آوری شامل بعد انسانی، اجتماعی، اقتصادی، فیزیکی و محیطی است.

هدف اصلی این است که محله‌ها قادر باشند بدون وابستگی کامل به حمایت‌های برون‌مرزی، بحران‌ها را مدیریت کنند و حتی از این بحران‌ها به عنوان فرصتی برای تحول و بهبود کیفیت زندگی استفاده کنند.

این رویکرد به جای تمرکز فقط بر زیرساخت‌های فیزیکی، بر شبکه‌های اجتماعی، مشارکت شهروندی، دسترسی به خدمات عمومی و مدیریت محلی تأکید دارد.

محله تاب آور چیست؟

محله تاب آور به آن دسته از مناطق شهری گفته می‌شود که دارای ساختارهای اجتماعی قوی، زیرساخت‌های انعطادپذیر، دسترسی منصفانه به منابع و خدمات، و مدیریت مؤثر از سوی جامعه محلی هستند.

یک محله تاب آور نه تنها قادر است در مقابل بلایای طبیعی مانند زلزله، سیل و یخبندان مقاومت کند، بلکه می‌تواند در مواجهه با تنش‌های اجتماعی، افزایش جمعیت، بیکاری و غیره نیز واکنش مناسبی نشان دهد.

این نوع محله‌ها از طریق تقویت شبکه‌های اجتماعی، افزایش سرمایه اجتماعی و بهره‌مندی از تصمیم‌گیری‌های محلی، بهبود کیفیت زندگی را رقم می‌زنند.

در واقع، یک محله تاب آور محله‌ای است که ساکنان آن به طور فعال در تصمیم‌گیری‌ها مشارکت دارند، دارای اعتماد به یکدیگر هستند و منابع لازم برای مقابله با تغییرات و بحران‌ها را در اختیار دارند.

این محله‌ها دارای شبکه‌های حمایتی قوی، زیرساخت‌های سالم، خدمات عمومی مناسب و فضاهای عمومی فراگیر هستند.

بنابراین، تاب آوری محله محور نه تنها یک رویکرد مدیریتی است، بلکه یک فرهنگ زیست شهری نیز محسوب می‌شود.

رویکرد محله محور در تاب آوری شهری

در سال‌های اخیر، رویکرد تاب آوری محله محور به عنوان یک استراتژی موثر در مقابله با چالش‌های شهری مطرح شده است.

این رویکرد به جای تمرکز بر سطح کلان شهر یا کشور، بر سطح میکرو و محلی یعنی محله‌ها تمرکز می‌کند.

زیرا محله‌ها به عنوان واحد‌های بنیادین شهر، بیشترین ارتباط را با زندگی روزمره شهروندان دارند و تغییرات و بحران‌ها ابتدا در این سطح احساس می‌شوند.

با این رویکرد، سیاستگذاران و برنامه‌ریزان شهری می‌توانند با شناسایی نقاط ضعف و قوت محله‌ها، برنامه‌های هدفمندی برای افزایش تاب آوری آن‌ها تدوین کنند.

این موضوع به ویژه در شهرهای کلان که دارای تنوع فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی بالایی هستند، اهمیت بیشتری می‌یابد. محله‌های مختلف در یک شهر، شرایط و نیازهای متفاوتی دارند، بنابراین راهکارهای یکسان برای تمام محله‌ها کارآمد نخواهند بود.

ویژگی‌های یک محله تاب آور

برای شناخت یک محله تاب آور، چندین ویژگی کلیدی وجود دارد.

اولین و مهم‌ترین آن‌ها، وجود یک شبکه اجتماعی قوی و فعال است.

وقتی افراد یک محله با یکدیگر رابطه دارند و اعتماد متقابل دارند، می‌توانند در مواقع بحران بهتر از هم حمایت کنند.

دوم، دسترسی منصفانه به منابع و خدمات اساسی مانند آب، برق، بهداشت، آموزش و بهداشت از ویژگی‌های دیگر یک محله تاب آور است.

سوم، انعطاف‌پذیری زیرساخت‌ها و مدیریت بحران در محله نقش برجسته‌ای دارد.

این انعطاف‌پذیری می‌تواند شامل زیرساخت‌های فیزیکی (مانند سیستم‌های زهکشی سیلاب) یا زیرساخت‌های اجتماعی (مانند نظام مدیریت اضطراری محلی) باشد.

چهارم، وجود سازمان‌های محلی و تشکل‌های مردمی که می‌توانند به عنوان اهرمی برای مقابله با بحران عمل کنند، نیز از ویژگی‌های یک محله تاب آور است.

راهکارهای افزایش تاب آوری محله محور

برای افزایش تاب آوری محله محور، چندین راهکار کلیدی وجود دارد.

اولین گام، انجام ارزیابی دقیق از وضعیت فعلی محله از نظر اجتماعی، اقتصادی، محیطی و فیزیکی است. این ارزیابی باید با مشارکت ساکنان محله انجام شود تا بتوان نقاط ضعف و نقاط قوت را به درستی شناسایی کرد.

دوم، تقویت شبکه‌های اجتماعی از طریق ایجاد فضاهای تعاملی، برگزاری جلسات شورای محله و تشویق مشارکت شهروندی می‌تواند به تقویت تاب آوری کمک کند.

سوم، سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های سبز و مقاوم، مانند فضاهای سبز، سیستم‌های زهکشی سیلاب و ساختمان‌های مقاوم در برابر زلزله، از دیگر راهکارهای افزایش تاب آوری محله‌ها است.

چهارم، ایجاد سازمان‌های محلی و تسهیم قدرت تصمیم‌گیری از مرکز به محله می‌تواند به افزایش توانایی‌های خود مدیریتی محله‌ها کمک کند.

پنجم، آموزش و افزایش آگاهی ساکنان از نحوه مدیریت بحران و اقدامات پیشگیرانه نیز یکی از مراحل ضروری در افزایش تاب آوری محله‌ها است.

چالش‌های پیش روی تاب آوری محله محور در شهرهای ایران

در کشورهای در حال توسعه مانند ایران، تحقق تاب آوری محله محور با چالش‌های متعددی روبرو است.

اولین چالش، عدم تعادل در توزیع منابع و خدمات بین محله‌های مختلف شهری است. در بسیاری از شهرهای بزرگ ایران، محله‌های محروم از دسترسی به خدمات اساسی محروم هستند، که این امر توانایی آن‌ها را برای مقابله با بحران کاهش می‌دهد.

چالش دوم، ضعف در مشارکت شهروندی و عدم وجود سازمان‌های محلی مؤثر است. در بسیاری از موارد، ساکنان محله‌ها به دلیل ناامیدی، ناامنی یا فقدان فضاهای تعاملی، در امر مدیریت محله دخالتی ندارند. چالش سوم، کمبود داده‌های محله‌محور و عدم وجود سیستم‌های اطلاعاتی مناسب برای برنامه‌ریزی است. بدون داشتن داده‌های دقیق و به روز از شرایط محله‌ها، نمی‌توان برنامه‌های مؤثری برای افزایش تاب آوری تدوین کرد.

چهارم، محدودیت منابع مالی و انسانی در سطح محله نیز یکی از مهم‌ترین موانع توسعه تاب آوری محله‌محور است.

فرهنگ‌سازی و تغییر ذهنیت‌های قدیمی درباره نقش دولت و شهروند در مدیریت شهری نیز یکی از چالش‌های بلندمدت در این زمینه محسوب می‌شود.

دکتر محمدرضا مقدسی بنیانگذار خانه تاب آوری درخاتمه یادآور شده است تاب آوری محله محور یک رویکرد ضروری و کاربردی در مقابله با بحران‌های شهری است که می‌تواند به افزایش امنیت، ارتقاء کیفیت زندگی و پایداری شهرها کمک کند. با توجه به افزایش فرکانس و شدت بحران‌های طبیعی و انسانی در دنیای امروز، لزوم توجه به این مفهوم بیش از پیش احساس می‌شود.

برای رسیدن به محله‌های تاب آور، باید سیاست‌ها و برنامه‌های توسعه شهری را با تمرکز بر محله و مشارکت شهروندی بازنگری کرد.

تاب آوری محله محور با شناسایی چرخه‌های رفتاری و شناختی افراد در محله، به هماهنگی بیشتر در مواجهه با چالش‌ها کمک می‌کند این رویکرد  باعث ایجاد احساس تعلق، هویت و اعتماد در جامعه محلی نیز می‌شود واز جانب دیگر به کاهش هزینه‌های مدیریت بحران کمک می‌کند بنظر میرسد شهرهایی که بر اساس اصول تاب آوری محله‌محور طراحی و مدیریت شوند، می‌توانند موفق‌ترین مدل‌ها برای زندگی پایدار و انسان‌محور در آینده باشند.